معبد خورهه

معبد خورهه، یکی از بناهای تاریخی با قدمتی بیش از دو هزار سال است که در دوران سلوکیان ساخته شده. این مکان در شمال شرق محلات و در منطقه‌ای کوهستانی به نام پشت گدار قرار دارد. از شمال با کوه‌های هفتاد قله و از جنوب با کوه‌های یخچال همجوار است. فاصله‌ی این بنا تا شهر محلات حدود ۴۸ کیلومتر است. سایت باستانی خورهه که فقط دو ستون آن باقی مانده، به شدت آسیب دیده است. ابتدا برخی محققان، مانند هرتسفلد، آن را مربوط به دوره سلوکی دانستند، شاید به دلیل ویژگی‌های معماری یونانی در سرستون‌ها. اما تحقیقات جدیدتر نشان می‌دهند که این بنا از دوره اشکانیان و در هزاره اول قبل از میلاد است.

معبد خورهه با نامی که از ریشه خورشید در اوستا مشتق شده، به معنای محل برآمدن خورشید یا منطقه ییلاقی شناخته می‌شود. ویژگی‌های معماری این معبد به گونه‌ای است که در زمان برآمدن خورشید، نور آن از بین ستون‌های بلند این اثر باستانی پرتاب می‌شود و منظره‌ای زیبا و دل‌انگیز را به نمایش می‌گذارد. محوطه تاریخی خورهه با وسعت ۳۰۰۰ مترمربع، شامل یک کاخ با بخش‌های درونی، اتاق‌های متنوع و فضاهای بیرونی است. از این مجموعه باستانی فقط دو ستون ۸ متری، باقیمانده‌های ستون‌های خراب، قسمت‌هایی از دیوارهای سنگی و گورها حفظ شده‌اند. همچنین اشیاءی که در طی ۶ مرحله از کاوش‌های انجام شده در این منطقه کشف شده‌اند، نیز به چشم می‌خورد. 

محوطه باستانی خورهه از زمان ناصرالدین شاه قاجار مورد توجه قرار گرفته و نخستین کاوش‌ها در آن دوران انجام شده‌است. تصاویر اولیه از این کاوش‌ها در آرشیو کاخ موزه گلستان نگهداری می‌شود. بعد از آن، در سال‌های مختلف و به ویژه در دهه‌های 50، 70 و 80 هجری شمسی، کاوش‌های دیگری توسط مهندس حاکمی و دکتر رهبر انجام شد. در سال 1384 هم باستان‌شناسان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری نیز کاوش‌هایی در این منطقه انجام دادند و سپس در سال 1389 عملیات ساماندهی این معبد تاریخی اجرا شد.

در حفاری‌های انجام‌شده در سال ۱۳۸۴ در محوطه باستانی خورهه، اسکلت‌ها، گورهای اسلامی، وسایل سفالی و ابزارهای سنگی کشف شدند که به دوره اشکانیان برمی‌گردند. همچنین، یک سنگ‌نبشته در نزدیکی رودخانه روستا پیدا شد. این سنگ‌نبشته با وزن حدود یک تن توسط محققان به دوره سلجوقی نسبت داده شد، ولی برخی معتقدند که این سنگ‌نبشته ممکن است از یک دوره‌ی قدیمی‌تر باشد.